Chimpansees hebben een eigen cultuur. Hun vaardigheden blijken aangeleerd te zijn binnen de groep waarin ze leven. Ze weten niet van nature hoe ze een noot moeten kraken bijvoorbeeld: gedrag en technieken steken ze op van de andere apen in hun groep.
Het aanleren van nieuwe dingen en kennis overdragen op anderen, cumulatieve culturele evolutie, blijkt dan ook niet alleen aan mensen voorbehouden. Sterker nog: kennis die al duizenden jaren oud is, wordt nog steeds binnen chimpanseegemeenschappen op elkaar overgedragen. Van generatie op generatie. Zo ontwikkelen ze een chimpanseecultuur die verschilt per groep.
Chimpansees gebruiken gereedschap
Sinds de jaren ‘60 is dankzij primatoloog en antropoloog Jane Goodall algemeen bekend dat chimpansees gereedschap gebruiken. Zij zag hoe de chimpansees in Gombe, Tanzania, naar termieten ‘visten’ met behulp van takken en gras, om ze op te peuzelen. Dat chimpansees net als mensen doelgericht gereedschap gebruiken was in die tijd nog buitengewoon.
In deze video is goed te zien hoe chimpansees leren naar termieten te vissen, noten te kraken of fruit te openen: het kan jaren duren voor een dier dit onder de knie heeft. Bestaande kennis wordt binnen de groep gedeeld, van ouder dier op jonge chimpansee, wat een geheel eigen chimpanseecultuur tot gevolg heeft.
Chimpanseecultuur verschilt per groep
Hoe ze hun gereedschap precies hanteren, blijkt te verschillen per groep en leefgebied. Welke houding ze aannemen bijvoorbeeld, of ze een of beide handen gebruiken als ze termieten willen vangen met een tak. En zelfs de flexibiliteit van de gekozen stokken verschilt. Dieren uit dezelfde groep gebruiken gewoonlijk wel dezelfde techniek.
Chimpansees ontwikkelen voorkeur voor termieten of mieren
Een treffend voorbeeld van verschil in cultuur blijkt uit onderzoek van antropoloog Volker Sommer. Hij ontdekte dat chimpansees in Nigeria mieren eten en geen termieten. In Oost-Afrika is het gedrag van chimpansees juist omgekeerd: daar eten sommige chimpanseefamilies wel termieten en geen mieren.
Notenkrakende chimpansees
Inmiddels weten we dat chimpansees ook noten kraken met stenen of dikke takken. Toch verschilt dit per groep en waar de dieren leven. Want hoewel er groepen in West-Afrika zijn die noten kraken, en dit al ruim 4000 jaar doen, weten andere groepen hier niet van. Deze kennis is alleen binnen bepaalde chimpanseefamilies bekend en diepgeworteld in hun cultuur.
Primatoloog Kathelijne Koops deed hier onderzoek naar. Haar team legde zowel stenen gereedschap als noten klaar voor een groep chimpansees die nog nooit noten had gekraakt, om te zien of de dieren automatisch wisten wat ze moesten doen. Sommige noten waren zelfs al open. Toch hadden de apen geen idee wat ze met het gereedschap aan moesten, terwijl ze op slechts 6 kilometer afstand leefden van een groep die wel noten kraakt. Deze kennis hadden ze niet, want niemand had het ze voorgedaan.
Chimpansees slaan fruit tegen harde oppervlakken
De chimpansees in Fongoli, Senegal, weten precies hoe ze de smakelijke en voedzame pulp van baobabvruchten te pakken kunnen krijgen. Ze slaan de rijpe en onrijpe vruchten tegen harde oppervlakken als bomen of stenen. Ook bijten ze blaadjes af van takken en maken daarbij een soort ploppend geluid. Dit heeft bij de chimpansees in Fongoli een andere betekenis dan in andere groepen chimpansees. Zij maken hiermee kenbaar dat andere mannetjes uit de buurt moeten blijven.
Chimpansees gebruiken verschillende gereedschappen voor honing
Chimpansees zijn dol op zoetigheid en doen daarom hun uiterste best om honing te bemachtigen. Ook gebruiken ze honing als aanvulling op hun dieet als er minder vers fruit voorhanden is.
Om honing te verkrijgen uit bijennesten gebruiken ze meerdere soorten gereedschap, en elk gereedschap is gemaakt van takken. Ook hier blijkt weer verschil te zijn tussen de groepen in diverse leefgebieden. Chimpansees in Centraal-Afrika gebruiken tussen de 2 en 5 soorten gereedschap om hun doel te bereiken, terwijl chimpansees in Oost-Afrika er slechts 1 of 2 nodig hebben. Voor een nest van de agressieve Afrikaanse honingbij pakken ze langere takken, zodat ze minder kans hebben om gestoken te worden.
Vaardigheden verschillen per chimpanseecultuur
Ze gebruiken de gereedschappen overigens niet tegelijkertijd, maar bewust na elkaar. Over de volgorde is nagedacht. De ene stok is bedoeld om het nest te openen, de andere specifiek om de honing eruit te halen. Deze laatste, een stok waarbij op het ene uiteinde is gekauwd om dat deel zacht en absorberend te maken en zo in de honing te dippen, gebruiken alle verschillende chimpanseegroepen op dezelfde manier.
Een chimpansee-ondersoort in Centraal-Afrika is de enige groep die knuppels gebruikt om op bijennesten te slaan. Bij het observeren van deze gemeenschap werd gezien dat ze het grootste deel van de dag bezig waren tegen het nest te meppen. Een vasthoudende chimpansee sloeg zelfs meer dan 100 keer voor hij het nest open kreeg.
Chimpansees verzamelen stenen
Tijdens zijn expedities naar Afrika merkt Volker Sommer op dat sommige chimpanseegroepen stenen verzamelen om deze in een holle boomstam te gooien. Daarbij maken ze veel herrie. Sommer vermoedt dat het om een spelletje gaat, alsof ze een soort basketbal spelen. In de boomstammen zijn na deze bezigheid stapels stenen te vinden. Dit gedrag lijkt een verrassend raakvlak te hebben met dat van mensen, die al sinds de prehistorie stenen verzamelen en stapelen.
Chimpansees leren vaardigheden van elkaar, net als mensen
Lange tijd werd aangenomen dat sociale leerprocessen – kennis overdragen en van een ander leren – uniek waren voor mensen. Nu blijkt dat ook chimpansees op deze manier van elkaar leren en elkaar na-apen, vermoedt dr. Kathelijne Koops dat dit een gezamenlijke evolutionaire oorsprong heeft. Het kan een eigenschap zijn geweest van de voorouder die we delen met andere mensapen.
Cultuur van invloed op natuurbescherming
Een eigen cultuur is niet alleen aan mensen en chimpansees voorbehouden. Ook andere diersoorten geven hun gebruiken van generatie op generatie door. Zo is er steeds meer bewijs dat niet alleen primaten maar ook dieren als dolfijnen, olifanten, kraaiachtigen en octopussen een voorwerp gebruiken waar ze profijt van hebben.
Cultuur overgedragen door vorige generaties
Door toenemende inzichten groeit ook de bewustwording dat dieren net als de mens een eigen cultuur hebben en dat dit van groot belang is voor hun voortbestaan en identiteit. De chimpanseecultuur en hoe die per leefgebied anders kan zijn, is daar een uitgelezen voorbeeld van.
Wetenschappers pleiten er daarom voor dat naast de huidige belangrijke factoren, zoals genetische diversiteit en voortplantingsmogelijkheden, voortaan bij het bepalen van strategie om dieren te beschermen ook met de cultuur van een groep rekening gehouden wordt.
Professor Andrew Whiten van de Universiteit van St. Andrews is hier een voorstander van:
“Nog maar een eeuw geleden namen we aan dat cultuur uniek was voor mensen, maar onderzoek in de afgelopen jaren heeft aangetoond dat, als we cultuur beschouwen als alles wat we leren van vorige generaties, cultuur voorkomt in vele soorten vissen, vogels en zoogdieren.”
Ook de emoties van chimpansees zijn complexer dan je misschien denkt. In dit blog lees je er meer over: Inzicht in ons gedrag door onderzoek naar emotie en intellect in mensapen
© Go-Ape door Angelique Lagarde
Help je mee chimpansees te beschermen?
Door een bedrag naar eigen keuze te doneren of een kleuter chimpansee te adopteren?
Dank voor je support!
Bronnen:
BBC Earth
Science.org
ZME Science
Mongabay
Wiley Online Library
