Inzicht in ons gedrag door onderzoek naar emotie en intellect in mensapen
Mensapen zoals chimpansees en bonobos’s zijn niet alleen erg intelligent, ze hebben ook complexe verhoudingen en sociale interacties. Hun gedrag kan ons meer leren over onze eigen ontwikkeling. In de boeiende documentaire Great apes – How intelligent are our closest relatives? vertellen primatendeskundigen Frans de Waal, Jane Goodall en Volker Sommer over hun onderzoek naar chimpansees en bonobo’s en de interessante inzichten in emoties die dit opleverde. Zij observeerden deze dieren die zo nauw aan ons verwant zijn tientallen jaren, zowel in het wild als in gevangenschap. Tegenwoordig vindt observatie ook op afstand plaats, met videocameravallen.
Mensapen hebben een gezamenlijke voorouder
Doordat we een gezamenlijke geschiedenis en voorouder hebben, leveren onderzoeken naar het gedrag van chimpansees en bonobo’s waardevolle inzichten op in hoe de mens zich ontwikkelde. Intellect en emotie zijn daarin bepalend.
Emoties werden tot voor kort alleen aan mensen toegeschreven, maar andere (mens)apen waaraan we verwant zijn hebben een soortgelijke sociale interactie. Volgens dr. Frans de Waal zijn emoties de basis van de vele vormen van gedrag van zowel mensen als dieren.
Zo blijkt ook onze gebarentaal voor een groot deel vergelijkbaar. Volgens Dr. Jane Goodall, primatoloog en antropoloog, is er sprake van een gemeenschappelijke taal die mensen en chimpansees delen:
‘Ze gebruiken dezelfde handgebaren als wij, in dezelfde context. Hiermee bedoelen ze duidelijk hetzelfde.’
Tonen van emotie
Wie de emotionele video heeft gezien over de oude stervende chimpansee Mama in Burgers Zoo, kan het niet ontgaan zijn. Mensen en chimpansees tonen hun emoties op een vergelijkbare manier. Opgekruld in haar nest in het stro ziet Mama ineens haar vroegere verzorger, bioloog Jan van Hoof. Het is ontroerend hoe ze hem herkent en omhelst. Haar gezicht, even daarvoor nog berustend in haar stervensproces, licht helemaal op. https://www.youtube.com/watch?v=INa-oOAexno
Frans de Waal, primatoloog en gedragsdeskundige, zegt over deze aangrijpende beelden:
‘Wat ik zo interessant vind is… dat mensen geraakt zijn vind ik heel begrijpelijk, dat was ik ook toen ik de video zag waarin ze elkaar omhelzen. Maar het verbaasde me dat mensen hierover verbaasd waren. Mensen zeiden: ‘O, ik wist niet dat chimpansees hun emoties op deze manier tonen.’
Persoonlijkheid
In de jaren ’50 en ’60 was het een openbaring toen onderzoek van Jane Goodall aantoonde dat chimpansees niet alleen complex sociaal gedrag vertoonden, maar dat de dieren ook unieke persoonlijkheden hadden. Elk met hun eigen specifieke karaktereigenschappen. Dit was een omstreden conclusie, want velen waren overtuigd van de superioriteit van het menselijk ras. Zij geloofden niet dat er een biologische of evolutionaire connectie is tussen mensen en (andere) apen.
Samenwerking
Samenwerking is heel gebruikelijk bij chimpansees en bonobo’s. Ze weten dat als ze samenwerken ze iets voor elkaar krijgen, het verkrijgen van voedsel bijvoorbeeld. Maar ze hebben ook goed door dat als je iets voor een ander doet, diegene waarschijnlijk iets voor je terugdoet. Deze manier van sociale interactie leidde tot de ontwikkeling van complex moreel gedrag, zoals eerlijkheid en wederkerigheid.
Ook politieke verhoudingen zijn onderdeel van de samenleving bij chimpansees en bonobos’s, waarbij het een groot verschil maakt of de groep door een man of vrouw wordt geleid. Chimpansee Mama had als alfavrouw maar liefst 40 jaar lang een stabiele invloed op de groep.
Intellect groter dan gedacht
Lange tijd werd aangenomen dat dieren ‘in het nu leven’ en niet de intelligentie hadden om vooruit te denken of terug te blikken. Door de vele onderzoeken is steeds duidelijker geworden dat chimpansees en bonobo’s zich wel degelijk bewust zijn van de toekomst en plannen maken. Ze gaan op zoek naar gereedschap als takken en stenen, wetende dat ze die een tijd later pas gaan gebruiken. Voor het vissen naar termieten of kraken van noten bijvoorbeeld.
Ook kunnen chimpansees zich in de spiegel herkennen, een beproefde onderzoeksmethode. Antropoloog en primatoloog dr. Volker Sommer:
“We denken dat dieren niet in het nu leven. Dat is een erg boeiend onderzoeksgebied dat aantoont dat de intelligentie van dieren veel groter is dan we dachten.”
Agressie en verzoening
Jarenlang deed Jane Goodall onderzoek naar het sociale gedrag van chimpansees in nationaal park Gombe in Tanzania. Een van haar meest indrukwekkende bevindingen was dat chimpansees oorlog voeren. De groep chimpansees die ze zo goed had leren kennen splitste zich op na het overlijden van chimpansee Flo. Een deel van de chimpansees zonderde zich af in het zuiden van hun leefgebied. Daardoor plaatsten ze zichzelf buiten de gemeenschap en werden ook zo behandeld. Het gevolg was een primitieve oorlog die vier jaar duurde en waarna de hele groep die naar het zuiden was verhuisd werd gedood.
Volker Sommer herkent dit gedrag vanuit zijn observaties:
‘Het doden van soortgenoten en zelfs kannibalisme komt voor bij mensen, chimpansees en bonobo’s.’
Na de Tweede Wereldoorlog besloten wetenschappers de oorsprong van geweld en agressie bij mensen te onderzoeken. Door het gedrag van chimpansees te bestuderen hoopten onderzoekers tot nieuwe inzichten te komen.
Ook Frans de Waal merkte op dat chimpansees na gevechten het soms weer goedmaakten door elkaar te omhelzen en te kussen. Inmiddels is bekend dat verzoening bij alle sociale diersoorten voorkomt, doordat hun leven letterlijk afhangt van hun sociale relaties. Ook een gevoel voor rechtvaardigheid blijkt niet alleen voorbehouden aan mensen.
Een eigen cultuur
Volker Sommer deed vele jaren onderzoek naar chimpansees en bonobo’s in Afrika en Azië. In het regenwoud op de grens van Kameroen en Nigeria ontdekte hij een chimpansee-ondersoort. Zo ontdekte hij dat de gebruiken per chimpanseegemeenschap kunnen verschillen. Net als mensen hebben ze ieder hun eigen aangeleerde cultuur. Zo eten chimpansees in Nigeria wel mieren maar geen termieten. In Oost-Afrika is het precies tegenovergesteld: sommige groepen eten daar wel termieten en geen mieren.
‘Het is als een etnisch teken, dat aantoont bij welke gemeenschap ze horen. Het creëert een gevoel van saamhorigheid.’
Waarom gedragen we ons zo?
Duidelijk is dat het gedrag van andere mensapen veel gelijkenis vertoont met dat van de mens. Na de splitsing tussen de vier soorten mensapen (orang-oetans, gorilla’s, chimpansees en bonobo’s, mensen) 5 miljoen jaar geleden, is onze soort sneller geëvolueerd. We hebben een gezamenlijke geschiedenis en basis voor intellect en emotie, maar onze hersenen zijn veel verder ontwikkeld. Dat heeft ons weliswaar in staat gesteld uitzonderlijke prestaties te leveren, maar we zijn ook vervreemd geraakt van de natuur en onze leefomgeving.
Andere mensapen onderzoeken om menselijk gedrag te begrijpen
We hebben het intellect om te begrijpen dat we bezig zijn onze planeet te verwoesten, maar lijken de emotionele vaardigheden te missen om hier een einde aan te maken, wat een bedreiging is voor ons eigen voortbestaan. Daarom stellen wetenschappers dat het onderzoek naar de diepere emotionele en intellectuele structuren van andere apensoorten van groot belang is, om zo ook onze eigen innerlijke belevingswereld beter te begrijpen.
De vele inzichten die decennialang onderzoek hebben gebracht komen uitgebreid aan bod in de documentaire Great apes – How intelligent are our closest relatives? De beelden zijn prachtig en voor elke dierenliefhebber een plezier om te bekijken.
Wil je ons ondersteunen?
Wil je ons helpen de chimpansee te redden door een donatie te doen? Klik dan op de knop hieronder en bepaal zelf het bedrag. Dank voor je support!
